توکسوپلاسموز

مقدمه:

انگل داخل ­سلولی توکسوپلاسماگوندیی، عامل ایجادکننده ­ی بیماری توکسوپلاسموز در انسان و مهره ­داران خونگرم (زئونوز)، درسراسرکره­ ی زمین پراکندگی ­­دارد و اثرات مخربی را برروی انسان، دام و جنین آنها می­ گذارد؛ ابتلا به ­آن یکی از نگرانی ­های افرادی با سیستم ­ایمنی ضعیف، زنان­ باردار و صاحبان ­دام می ­باشد و دانستن چرخه­ ی زندگی این تک ­یاخته تا حد ­زیادی به پیشگیری از ابتلا به آن کمک­ خواهدکرد.

معرفی:

توکسوپلاسموز، بیماری­ بسیار گسترده ­ای می­ باشد که در سراسر جهان از آلاسکا تا استرالیا یافت شده است. طیف وسیعی از مهره ­داران خونگرم مانند: انسان، پستانداران، پرندگان و… را درگیر­کرده و عامل آن انگلی تک­ یاخته ­(تک سلولی) به­ نام توکسوپلاسما گوندیی از شاخه ­ی هاگ­داران است. چرخه­ ی زندگی این تک­ یاخته در بدن یک یا دو میزبان صورت می­گیرد (این انگل چند میزبانه ­ی اختیاری است یعنی می­تواند چرخه­ ی زندگی خود را در بدن یک  و یا دو میزبان تکمیل کند). این دسته از تک­یاخته ­ها سیر تکاملی جنسی (گاماگونی: لقاح ماکروگامت و میکروگامت) و غیر­جنسی (اندودیوژنی: جوانه زدن داخلی سلول­های دختری در سلول مادر) دارند. میزبان اصلی این انگل گربه­ ها هستند (تکثیرجنسی در بدن این میزبان انجام می­ شود) و میزبان ­های واسط آن پرنده، انسان، گربه، پستانداران ( همه­ ی مهره ­داران خونگرم) می­ باشند (تکثیر غیرجنسی دربدن این میزبان انجام می­ شود). سلول­­های حاصل از تولید­مثل جنسی این انگل­ را اووسیت می ­نامند و این سلول­ ها با خروج از بدن میزبان اصلی(گربه) بایستی مرحله عفونی ­زا شدن (اسپوروگونی) را طی­ کرده تا توانایی آلوده ­کردن دیگر میزبان­ها را کسب­ کنند و این عمل بسته به شرایط و دمای محیط در طی ۱-۵ روز خارج از بدن گربه انجام می­ شود (اسپوروله شدن). هر اووسیت اسپوروله شده (عفونی) حاوی دوساختار به­نام اسپوروسیست که هرکدام از اسپوروسیست­­ ها حاوی چهارساختار دیگر به­نام اسپوروزوئیت می­ باشند. به این مدل اووسیت­های عفونی، اووسیت ایزوسپورایی گفته می­شود.

 انتقال وچرخه­ی زندگی:

چرخه­ ی زندگی توکسوپلاسما گوندیی حاوی دو مرحله­ ی خارج روده ­ای (فاز توکسوپلاسمیک) و داخل روده­ای (فاز ایزوسپوریک) است.

۱: مرحله خارج روده­ای:

اووسیت ­های عفونی­ شده حاصل از مدفوع گربه­ وگوشت ­های خام آلوده به کیست­ های نسجی (برادی­زوئیت) با بلع میزبان ­های واسط خورده­ ­شده، وارد دستگاه­ گوارش می­شوند و تحت اثر آنزیم ­های گوارشی اسپوروزوئیت ­ها و برادی­زوئیت­ ها آزاد­ گشته و به اپیتلیوم (بافت پوشاننده داخلی) روده حمله می­کنند، سپس وارد جریان خون و لنف شده و به تمامی اندام های بدن به خصوص عضلات، کبد، قلب، چشم و مغز می­روند،  وارد سلول­ های هسته ­دار اندام­ها شده و ایجاد اجسامی به نام تاکی ­زوئیت (نام­گذاری به علت سرعت زیاد تکثیر انگل دراین مرحله) می­کنند که آنها از طریق تقسیمات غیر جنسی (جوانه­زدن داخل سلولی) کیست­ هایی از جنس سلول­های میزبان به نام کیست کاذب ایجاد می­کنند (در مرحله حاد بیماری ایجاد می­شود). سیستم ­ایمنی در این مرحله هنوز فعال نشده است. زیاد­شدن تعداد انگل­های داخل­ سلولی موجب پاره­­ شدن کیست، آزاد­شدن تاکی­زوئیت ­ها و نکروز (مرگ سلول) بافتی می­شود و مجددا کیست­ های­ کاذب دیگری در بدن ایجاد می­کنند؛ نهایتا با فعال شدن سیستم ­ایمنی، تاکی­زوئیت­ ها وارد مرحله برادی­زوئیت می­شوند. درواقع با فعال­شدن ­ایمنی بدن، دراطراف تاکی­زوئیت‌های درون سلول‌های هسته­ دار، غشای مقاومی تشکیل می‌شود تا انگل بتواند در برابر سیستم­ ایمنی مقاومت­ کند که در­این حالت به سلول، کیست­ نسجی(بافتی) یا حقیقی و به تاکی­زوئیت‌های درون کیست نسجی برادی­زوئیت (علت نام­گذاری، سرعت تکثیر کم انگل دراین مرحله) گفته ­می­شود. این کیست­ها در مرحله مزمن بیماری ایجاد می‌شوند و در با­فت­های میزبان تا سال­ها باقی می­مانند.

۲: مرحله داخل روده­ای:

این مرحله در بدن گربه انجام می­شود. گربه از راه ­خوردن کیست ­کاذب، کیست نسجی و یا اووسیت عفونی شده مبتلا می­شود؛ پس با این تفاسیر گربه می­تواند هم میزبان اصلی و هم میزبان واسط باشد. درصورتی که گربه گوشت­ یا نسوج حاوی کیست ­را بخورد (خوردن جوندگان یا گوشت وضایعات نشخوارکنندگان ، طیور و…) بیماریزایی مانند دیگر میزبان ­های واسط خواهدبود اما اگر گربه ­ها اووسیت­های عفونی شده را بخورند کل چرخه­ ی زندگی به شکل روده ­ای خواهد­بود و در اپیتلیوم روده­ ی باریک (ژئوژنوم وایلئوم) پس از چند تکثیر غیر­جنسی وجنسی، نهایتا با ایجاد میکرو و ماکروگامت، لقاح آن­ها و ایجاد تخمک (اووسیت) در سلول­ های روده ­ای، رها شدن اووسیت ­ها به داخل روده گربه (چرخه­ ی جنسی=میزبان اصلی) و با خروج آن­ها از بدن چرخه­ ها تکرار می­شوند.

پس بطورکل سه مرحله عفونی­ زا درسیرتکاملی این انگل وجود­دارد:

۱.تاکی­زوئیت­ها (درون کیست کاذب) ۲.برادی­زوئیت­ها (درون کیست نسجی) ۳. اسپوروزوئیت­ها (موجود در اووسیت­های عفونی)

بیماریزایی و علائم بالینی:

از آنجایی­که تاکی­زوئیت ­ها به بافت ­های میزبان واسط آسیب می­زنند بیماریزایی و علائم بالینی بستگی­ به: ۱.تعداد تاکی­زوئیت ­های رها­ شده در بدن ۲.توانایی سیستم­ ایمنی میزبان در محدود ­ساختن تاکی­زوئیت ­های رها شده ۳. ارگان­ آلوده شده توسط کیست­ های آنان بستگی دارد.

در حیوانات بالغ چون اجزای سیستم ­ایمنی، تاکی­زوئیت ­های رهاشده در بدن را به ­خوبی کنترل ­می­کنند. معمولا عفونت به­ شکل تحت ­بالینی است (وقوع پاسخ ایمنی بدن بدون بروز بیماری با علائم آشکار)؛ درحالیکه در حیوانات جوان خصوصا توله ­سگ­ها، بچه ­گربه ­ها و بچه­ خوک ­ها و یا حیواناتی که نقص سیستم ­ایمنی دارند، تاکی­زوئی ت­ها در اندام ­های مختلف پخش­ می­شوند و بسته ­به نوع ارگان می­توانند: پنومونی بینابینی (التهاب بافت بینابینی ریه)، میوکاردیت (التهاب عضله قلب)، نکروز کبد (مرگ سلول­های کبدی)، مننگوانسفالومیلیت (التهاب بافت مغز و نخاع به همراه التهاب پرده ­های مننژ پوشاننده آنان)، آسیب ­های چشمی، بزرگ­ شدن عقده­ های لنفاوی و التهابات عضلانی را ایجاد کنند.

در نتیجه علایم بالینی مربوط به این بیماری عبارت­ اند از: تب، اسهال، سرفه، سختی در­تنفس، زردی، صرع و مرگ.

همچنین این انگل عامل بسیار مهم سقط جنین و  مرده ­زایی در انسان، بز وگوسفندان است. در صورتیکه آلودگی در دوران بارداری باشد تاکی­زوئیت ­ها از راه جریان خون به جفت رسیده و با نکروز آن (مرگ سلول­ها) ارتباط مادر با جنین را قطع می­کنند و یا ممکن است وارد بدن جنین شده و در بافت­های مختلف آن نکروز ایجادکنند.

در انسان مادرانی که قبل از حاملگی مبتلا می ­شوند در بارداری پیش­رو سقط نمی­کنند و اختلالی در جنین شان به­ وجود نمی ­آید و از طرفی با فعال ­شدن ایمنی بدن در برابر ابتلای مجدد مقاوم می­شوند مگر آنکه در دوران بارداری ایمنی بدنشان ضعیف شود (مانند ابتلا به بیماری­های سرکوب ­کننده سیستم ­ایمنی)؛ اما اگر مادران در دوران حاملگی آلوده شوند درصورتی که قبلا آلوده نشده­ باشند، بسته به مدت زمان بارداری، این انگل می­تواند موجب سقط ­جنین و یا علائمی ازجمله: آب ­آوردگی مغز، اختلالات عصبی، ضایعات چشمی و کوری در جنین شود.

تشخیص:

تشخیص این بیماری به کمک روش ­های بیولوژیک، سرولوژیک و هیستولوژیک می­باشد. علائم ­بالینی توکسوپلاسموز فقط خاص این بیماری نمی ­باشند و نمی ­توانند دلیلی ­محکم برای ابتلا قطعی به این انگل محسوب­ گردند. با انجام تست الایزا، روش هماگلوتیناسیون غیرمستقیم، سنجش آنتی ­بادی فلورسنت غیرمستقیم و بررسی میکروسکوپیک مقاطع بافتی و مشاهده تاکی­زوئیت و برادی­زوئیت و همچنین بررسی ترشحات­ گرفته شده از جنین­ سقط ­شده و تزریق به صفاق موش که ­درصورت وجود این­ انگل بعد از چند روز پریتونیت (التهاب صفاق) ایجاد می­شود و انگل به­ شکل تاکی­زوئیت درصفاق پدیدار شده و حدود ۸ هفته بعد در مغز موش کیست حاوی برادی­زوئیت دیده­ می­شود، میتوان ابتلا به این بیماری را تشخیص ­داد.

درمان:

در انسان: سولفادیازین (ضدکیست­ های بافتی) و پری متامین (ضدتاکی­زوئیت) و مصرف این دو دارو باهم اثر یکدیگر را تقویت می­کنند و بیشتر در فاز حاد بیماری تجویز می­شوند. همچینین استفاده از دارو­ی اسپیرامایسین در زنان باردار.

در حیوانات: از داروی کلیندامایسین دردرمان توکسوپلاسموز گربه ­ها و سگ ­ها استفاده می ­شود.

پیشگیری:

توکسوپلاسما گوندیی یکی از عوامل مهم بیماریزای مشترک بین انسان و دام است (زئونوز). اکثر انسان­ های کره ­ی زمین در معرض ابتلا به این بیماری هستند و ابتلا به این بیماری یکی از نگرانی ­ها­ی بزرگ افراد دارای نقص سیستم ایمنی (بیشتر به علت مشکلات عصبی و مغزی ناشی از کیست های بافتی) و زنان باردار (آلودگی جنین و یا سقط جنین) محسوب می ­شود. دراصل آلودگی در این کیس­ ها به علت مصرف گوشت خام و نپخته یا بلع تصادفی اوسیت های عفونی ناشی از مدفوع گربه است؛ بدین منظور برای پیشگیری باید افرادی ­که با گوشت سروکار دارند، مرتبا دست­هایشان را بعد هربار تماس با آب و صابون شسته و همچنین تخته گوشت، سینک ظرفشویی، چاقو، چرخ ­گوشت و دیگر وسایلشان را با مواد شوینده تمیزکنند. زیرا اشکال مختلف این انگل که درگوشت وجود دارند با شستن با آب و صابون و همچنین با سرما وگرما زیاد (کیست­ های بافتی گوشت با گرمای ۶۷ درجه و سرمای ۱۳- درجه سانتیگراد) و با اشعه ­ی گاما از بین میروند پس بایستی گوشت قبل از مصرف به خوبی با دمای حداقل ۶۷ درجه سانتی گراد پخته شوند و از تست کردن گوشت در حین پخت خودداری شود.

زنان باردار بایستی از تماس با باکس مدفوع گربه ­ها، خاک و گوشت خام اجتناب کنند و درصورتی که از سلامت آن حیوان مطمئن نیستند به آن حیوان دست نزنند و درصورت تماس فورا دست­های خود را با آب و صابون به ­خوبی بشویند.

برای تغذیه حیوانات ­خانگی از غذاهای پخته­ شده، خشک و یا کنسرو شده استفاده شود. باکس ­های مدفوع گربه ­ها بایستی روزانه تخلیه ­شده و تمیز شوند. بهتر­است درصورت تماس با خاک مانند رسیدگی به باغچه­ ها ازدستکش استفاده شود. سبزیجات قبل ازمصرف به­ خوبی شسته شوند زیرا ممکن ­است آلوده به مدفوع گربه باشند.

تاکنون هیچ واکسنی برای پیشگیری از توکسوپلاسموز دردام و انسان ساخته نشده ­است.

منبع:MSD vet manual