مقدمه

در عصر حاضر، به دلیل محدودیت برداشت آبزیان از دریاها و اقیانوس‌ها، آبزی پروری در آب های داخلی مورد توجه ویژه اکثر کشورها قرار گرفته است. همچنین جامعه جهانی، از بعد دیگری نیز به اهمیت تولید و مصرف آبزیان پی برده است، و آن «موضوع کیفیت مناسب و ارزش غذایی گوشت ماهی نسبت به سایر فرآورده های غذایی» است.
ظرفیت های منابع آبی موجود در ایران – از جمله استان خراسان رضوی- زمینه مناسبی برای توسعه پروش ماهی به وجود آورده است. ۱۰.۹۲۰ حلقه چاه کشاورزی، ۶.۲۸۴ رشته قنات و ۱.۶۹۵ چشمه در بخش کشاورزی استان خراسان رضوی با تخلیه ۴/۸ متر مکعب، نشان دهنده استعداد استان، برای پرورش ماهی است. نتایج «طرح شناسایی منابع آبی استان» نشان می دهد که بخش عمده ای از آب های بخش کشاورزی، برای پرورش ماهی مناسب اند.
نکته مهم وقابل تامل آن است که پرورش ماهی در این منابع به صورت دو منظوره بوده و هیچ گونه مصرف آبی را به همراه ندارد. اساساً پرورش ماهی، یک روش برای بهره وری بیشتر از منابع آب به شمار می رود.

مزایای پرورش ماهی دراستخرهای ذخیره بخش کشاورزی

پرورش ماهی در این استخرها، موجب می شود آب خروجی از استخر، غنی شده و املاح مورد نیاز گیاه را، به صورت محلول، از طریق آوندها به گیاه برساند.
نتیجه این اقدام، افزایش تولید محصولات کشاورزی – با کیفیت بهتر- خواهد بود. این موضوع، در مورد چند نوع محصول گیاهی نظیر؛ یونجه ، برنج وچغندر قند آزمایش شده، که جواب تمام آن ها، مثبت بوده است.
از سوی دیگر، پرورش ماهی دراستخرهای ذخیره، میزان مصرف کود را تا حدودی کاهش می دهد که از نظر زیست محیطی نیز نکته ای قابل توجه است.
همچنین، پرورش ماهی برای کشاورز سود اقتصادی به همراه داشته و می تواند بسیاری از هزینه های جنبی او را به آسانی جبران کند. حدوداً به ازای هر کیلوگرم تولید ماهی، ۱۵۰۰ تومان سود، عاید کشاورز می شود.
مزیت مهم دیگر، تولید و ورود گوشت ماهی – به عنوان غذای سلامتی- در سبد غذایی خانوار روستایی و شهری است. امروزه، مصرف سرانه آبزیان، یکی از شاخص های مهم جهانی در توسعه کشورها به شمار می رود.

گونه های مورد نظر برای پرورش

به تناسب دما و شوری آب و اقلیم منطقه، گونه های متنوعی برای پرورش وجود دارد.
• مثلاً برای آب های گرم و شیرین با دمای بالای ۲۰ درجه سانتی گراد، دو گونه از ماهیان گرمابی به نام «کپور» و «آمور» را می توانیم پرورش دهیم.
• در آب های خنک با دمای ۱۲ تا ۱۸ درجه سانتی گراد نیز، پرورش ماهی قزل آلا میسّر است.
هر چند، تجارب چندین ساله کارشناسان بخش، شیوه هایی را در اختیار ما گذاشته است که در دماهای خارج از این دامنه هم، بتوانیم پرورش ماهی داشته باشیم.
توجیه اقتصادی پرورش ماهی قزل آلا و کپور، در استخرهای ذخیره
همان طور که قبلاً ذکر شد، منابع آبی هدف در این پروژه، چاه های کشاورزی و قنوات است.
– دمای مناسب منابع آبی؛
• برای پرورش ماهی قزل آلا «۱۲ تا ۱۸ درجه»
• و برای ماهی کپور «بالای ۲۰ درجه سانتیگراد» است.
– طول دوره پرورش (بسته به دمای آب)؛
• برای ماهی قزل آلا «۶ تا ۸ ماه»

• و برای ماهی کپور «۸ ماه و بیشتر» است.
  – متوسط وزن در زمان برداشت؛
  • ماهی قزل آلا «۳۵۰ تا ۴۰۰ گرم»
  • و ماهی کپور «۸۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم» می باشد.
  همان طور که در جدول زیر مشاهده می شود، در سال ۱۳۸۸؛
  o قیمت تمام شده ماهی قزل آلا «۲۲.۰۰۰ ریال» و ماهی کپور «۱۵.۰۰۰ ریال» محاسبه شده است.
  o قیمت فروش ماهی قزل آلا «۴۰.۰۰۰ ریال» و ماهی کپور «۳۰.۰۰۰ ریال» می باشد.
  در مجموع تولید ماهی قزل آلا و کپور، در استخرهای ذخیره، به بهره وری منابع آبی کمک کرده و سود اقتصادی مناسبی را برای کشاورزان به همراه دارد.
• uجدول محاسبه سود دوره پرورش ماهی قزل آلا و کپور- براساس قیمت سال
  ۱۳۸۸
  قیمت تمام شده …………قزل آلا ۲۲۰۰۰ ریال……….کپور ۱۵۰۰۰ریال
  قیمت فروش…………….قزل آلا ۴۰۰۰۰ریال…………کپور ۳۰۰۰۰ریال
  سودخالص در هر کیلو ماهی……….قزل آلا ۱۸۰۰۰ ریال…………کپور ۱۵۰۰۰ریال
  مدت پرورش …………….قزل آلا ۶ تا ۸ ماه…………….کپور ۸ماه و بیشتر• توضیح: درآمدهای اعلام شده فوق، بر اساس نرخ تورم سالیانه، در هزینه ها و تقاضای خرید (عامل افزایش قیمت فروش در سال های مورد نظر) دارای تغییر خواهد بود.

چالش های پرورش ماهی در استخر های ذخیره آب کشاورزی

۱. آشنایی نبودن کشاورزان، با فن پرورش ماهی و دسترسی نداشتن به کارشناسان فن، از مهم ترین چالش هاست، که این موضوع، اهمیت ترویج فرهنگ آبزی پروری را نشان می دهد.
۲. چالش بعدی، باور نادرست کشاورزانی است که اقدام به اجرای سیستم های قطره ای و بارانی در اراضی خود کرده اند. این گروه از کشاورزان تصور می کنند پرورش ماهی، برای سیستم آبیاری نوین مشکل ایجاد می کند. باید یادآور شد که پرورش ماهی هیچ تأثیر منفی در سیستم آبیاری قطره ای و بارانی ندارد و فقط نیاز به شستشوی فیلترها را بیشتر می کند. “هرچند که در صنعت روز شیلات، فیلترهایی با توانایی بیشتر در حذف مواد (نسبت به فلیترهای آبیاری تحت فشار) وجود دارد که با نصب آن ها، این نگرانی رفع می شود

۳. چالش سوم، هماهنگ کردن زمان پرورش ماهی با نظام آبیاری کشاورزی است. برای رفع نگرانی در این زمینه، باید در زمان شروع فصل کشاورزی و روشن شدن چاه -برای آبیاری مزرعه- اقدام به رهاسازی بچه ماهی کرد. وزن رها سازی باید به گونه ای تنظیم شود که قبل از شروع دوره خاموشی چاه، ماهی به وزن بازارپسندی رسیده و صید شود.
: تجارب پرورش دهندگان ماهی نشان می دهد
بین اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار و پرورش ماهی در استخرهای ذخیره، تعارضی وجود ندارد

اقدامات لازم برای ماهی دارکردن استخرها ی ذخیره آب کشاورزی

– شستشو و تمیز کردن کامل استخر قبل از رها سازی ماهی
ـ نصب برج هواده یا ایجاد حالت ریزش آب در استخر، برای تأمین اکسیژن مورد نیاز ماهی قزل آلا
ـ نصب توری در محل ورودی و خروجی استخر
منبع آبی باید حداقل ۱۰ لیتر در ثانیه آب داشته باشد. پیش بینی احتمال قطع آب بسیار ضروری است. لازم است برق اضطراری تأمین شود.
ـ تنظیم ارتفاع آب استخر (بالا آوردن خروجی استخر)۷۰-۵۰ سانتی‌متر
ـ فنس کشی پیرامون استخر، به منظور رعایت مسایل بهداشتی و امنیت تولید

مزایای اقتصادی پرورش ماهی در استخرهای ذخیره آب کشاورزی

• افزایش بهره وری منابع آبی
• تولید گوشت ماهی به عنوان غذای سلامتی
• ایجاد اشتغال، کمک به اقتصاد خانوار وکشور
• بهبود تولیدات زراعی و باغی از طریق غنی شدن آب کشاورزی
کشاورزگرامی
برای احداث استخر دو منظوره (کشاورزی و پرورش ماهی) و یا اصلاح استخرهای ذخیره آب موجود، با کارشناسان رابط شیلات و اداره آب و خاک شهرستان مشورت کنید!

با توجه به رشد جمعیت و نیاز مردم به غذا، آبزی پروری نه تنها یک فرصت، بلکه یک ضرورت است

روش تولید و پرورش ماهی در استخر ذخیره اب کشاورزی

گام اول – احداث استخر ذخیره آب

احداث استخر کشاورزی می تواند به روش عایق سازی ژئوممبرانی و یا سازه بتنی اجرا شود که البته در سال های اخیر روش بتنی مقرون به صرفه نبوده و ژئوممبران ها جایگاه ویژه ای پیدا کرده اند.

گام دوم – ورودی و خروجی آب استخر

جریان ورودی استخر کشاورزی باید از الودگی ایمن باشد و قبل از ورود به استخر اصلی از حوضچه ارامش عبور کند تا الودگی ها جداشده و وارد استخر نشود و حتی در صورت نیاز در مسیر ورود از سیستم های تصفیه اب استفاده شود.

خروجی استخر می تواند در کف و یا از بالا و توسط لوله دستگاه پمپاژ باشد که البته وجود توری های مخصوص در قسمت های ورودی و خروجی ضروری است چرا که باید از خارج شدن ماهی ها از استخر جلوگیری کرد.

گام سوم – هوادهی و تامین اکسیژن

در مکان هایی که آب استخر از طریق چاه های حفر شده تامین می شود و آب های زیرزمینی به طور مستقیم با خروج از لوله چاه به سمت استخر هدایت می شوند ماهیان و آبزیان دچار مشکلات فراوان می شوند.

دلیل این امر واکنش آب خروجی چاه با کربن دی اکسید و ازت به شکل فوق اشباع بوده و اب موجود بسیار بی کیفیت و کم اکسیژن می شود.

راهکار های موجود شامل موارد زیر است:

قرار دادن پمپ های هوادهی و اکسیژن رسانی در آب استخر

گذاشتن آب فشان ها و سیستم های پخش اب در هوا

ایجاد سازه های برج هوادهی با توجه به نیاز اب استخر که باید قبل از ورود اب به استخر از این برج ها گذر کند.

گام چهارم – خرید و حمل بچه ماهی به استخر

پس از انجام ضروریت های استخر پرورش ماهی در استخر کشاورزی به خرید بچه ماهی مورد نیاز می رسیم.

خرید ماهی نیز بسیار حساس و حائز اهمیت است و به طور قطع باید از مکان های مورد اطمینان و با سابقه خریداری شود.

حمل بچه ماهی از محل خرید تا استخر کشاورزی بسیار تخصصی و حائز اهمیت بوده و باید توسط وسایل نقلیه مخصوص حمل ماهی که دارای کپسول های اکسیژن هستند انتقال پیدا کنند.

پس از رسیدن تانکر حمل ماهی باید عمل آداپتاسیون انجام گیرد تا بتوانید ماهی را به استخر  وارد کنید.

آداپتاسیون به هماهنگ سازی شرایط آبی تانکر و استخر گفته می شود که باید به ارامی اب استخر را به اب تانکر اضافه کرد و پس از گذشت مدت کافی از طریق لوله های مخصوص ماهی ها وارد استخر ذخیره اب شوند

گام پنجم – تغذیه و پروار سازی

پس از انتقال ماهی ها به استخر باید بلافاصله دوره غذایی ماهیان شروع شود. با توجه به نوع ماهی موجود می توان از غذاهای اماده پرورش ماهی خریداری شده و یا با تولید غذای دست ساز به پروار سازی ماهیان پرداخت.

تعداد نوبت های غذادهی به ماهیان با توجه به سن و وزن ماهی تعیین می شود و می تواند از ۳ مرتبه تا ۵ مرتبه در روز انجام شود که بیشترین نوبت غذادهی مرتبط به بچه ماهی ها می باشد و در روزهای اخر پروارسازی نیز مصرف بالایی دارند

گام ششم – برداشت ماهی و فروش

به طور معمول در ایران برای کسانی که قصد پرورش ماهی در استخر کشاورزی دارند و از حجم بسیار بالایی برخوردار نیستند.  همان فروشنده ی بچه ماهی در زمان برداشت ماهی و پس از دوره پرواری برای برداشت از استخر اقدام کرده و از کشاورزی خریداری می کنند.

برای جمع آوری ماهی های استخر کشاورزی از نوعی تور مخصوص برداشت استفاده می شود که باید از پایین به سطح کف استخر برسد تا ماهی ها از تور خارج نشوند و با کشیدن تور به گوشه ماهی هارا برداشت کنید.

پس از برداشت ماهی ها بلافاصله باید با اب شسته تا الودگی های پوستی آن ها تمیز و سپس در مخلوط یخ گذاشته شود تا ماهی منجمد و منقبض شده و کیفیت گوشت آن کاهش نیابد و سپس با ماشین های یخچالی مخصوص به بازار ماهی وارد شود.