مقدمه

در عصر حاضر، به دلیل محدودیت برداشت آبزیان از دریاها و اقیانوس‌ها، آبزی پروری در آب هاي داخلي مورد توجه ویژه اكثر كشورها قرار گرفته است. همچنين جامعه جهانی، از بعد دیگری نیز به اهمیت تولید و مصرف آبزیان پی برده است، و آن «موضوع کیفیت مناسب و ارزش غذايي گوشت ماهی نسبت به سایر فرآورده های غذایی» است.
ظرفيت هاي منابع آبی موجود در ایران – از جمله استان خراسان رضوی- زمینه مناسبی برای توسعه پروش ماهی به وجود آورده است. ۱۰.۹۲۰ حلقه چاه کشاورزی، ۶.۲۸۴ رشته قنات و ۱.۶۹۵ چشمه در بخش كشاورزي استان خراسان رضوی با تخليه ۴/۸ متر مكعب، نشان دهنده استعداد استان، برای پرورش ماهی است. نتایج «طرح شناسایی منابع آبی استان» نشان می دهد که بخش عمده اي از آب هاي بخش کشاورزی، برای پرورش ماهی مناسب اند.
نكته مهم وقابل تامل آن است كه پرورش ماهی در اين منابع به صورت دو منظوره بوده و هيچ گونه مصرف آبی را به همراه ندارد. اساساً پرورش ماهی، يک روش برای بهره وری بیشتر از منابع آب به شمار می رود.

مزايای پرورش ماهی دراستخرهای ذخیره بخش كشاورزی

پرورش ماهی در اين استخرها، موجب می شود آب خروجی از استخر، غنی شده و املاح مورد نياز گیاه را، به صورت محلول، از طريق آوندها به گیاه برساند.
نتيجه اين اقدام، افزايش توليد محصولات كشاورزی – با كيفيت بهتر- خواهد بود. اين موضوع، در مورد چند نوع محصول گياهی نظير؛ يونجه ، برنج وچغندر قند آزمايش شده، كه جواب تمام آن ها، مثبت بوده است.
از سوی ديگر، پرورش ماهی دراستخرهای ذخيره، ميزان مصرف كود را تا حدودی كاهش می دهد كه از نظر زيست محيطی نيز نكته ای قابل توجه است.
همچنين، پرورش ماهی براي كشاورز سود اقتصادی به همراه داشته و می تواند بسياری از هزينه های جنبی او را به آسانی جبران كند. حدوداً به ازای هر كيلوگرم توليد ماهی، ۱۵۰۰ تومان سود، عايد كشاورز می شود.
مزيت مهم ديگر، توليد و ورود گوشت ماهی – به عنوان غذای سلامتی- در سبد غذایی خانوار روستایی و شهری است. امروزه، مصرف سرانه آبزيان، يكی از شاخص های مهم جهانی در توسعه كشورها به شمار می رود.

گونه های مورد نظر برای پرورش

به تناسب دما و شوری آب و اقليم منطقه، گونه های متنوعی برای پرورش وجود دارد.
• مثلاً براي آب هاي گرم و شيرين با دماي بالاي ۲۰ درجه سانتي گراد، دو گونه از ماهيان گرمابي به نام «كپور» و «آمور» را مي توانيم پرورش دهيم.
• در آب هاي خنك با دماي ۱۲ تا ۱۸ درجه سانتي گراد نيز، پرورش ماهي قزل آلا ميسّر است.
هر چند، تجارب چندين ساله كارشناسان بخش، شيوه هايي را در اختيار ما گذاشته است كه در دماهاي خارج از اين دامنه هم، بتوانيم پرورش ماهي داشته باشيم.
توجيه اقتصادي پرورش ماهي قزل آلا و كپور، در استخرهاي ذخيره
همان طور كه قبلاً ذكر شد، منابع آبي هدف در اين پروژه، چاه هاي کشاورزي و قنوات است.
– دماي مناسب منابع آبي؛
• براي پرورش ماهي قزل آلا «۱۲ تا ۱۸ درجه»
• و براي ماهي کپور «بالاي ۲۰ درجه سانتيگراد» است.
– طول دوره پرورش (بسته به دماي آب)؛
• براي ماهي قزل آلا «۶ تا ۸ ماه»

• و براي ماهي کپور «۸ ماه و بيشتر» است.
  – متوسط وزن در زمان برداشت؛
  • ماهي قزل آلا «۳۵۰ تا ۴۰۰ گرم»
  • و ماهي کپور «۸۰۰ تا ۱۰۰۰ گرم» مي باشد.
  همان طور كه در جدول زير مشاهده مي شود، در سال ۱۳۸۸؛
  o قيمت تمام شده ماهي قزل آلا «۲۲.۰۰۰ ريال» و ماهي کپور «۱۵.۰۰۰ ريال» محاسبه شده است.
  o قيمت فروش ماهي قزل آلا «۴۰.۰۰۰ ريال» و ماهي كپور «۳۰.۰۰۰ ريال» مي باشد.
  در مجموع توليد ماهي قزل آلا و كپور، در استخرهاي ذخيره، به بهره وري منابع آبي كمك كرده و سود اقتصادي مناسبي را براي كشاورزان به همراه دارد.
• uجدول محاسبه سود دوره پرورش ماهي قزل آلا و کپور- براساس قيمت سال
  ۱۳۸۸
  قیمت تمام شده …………قزل آلا ۲۲۰۰۰ ریال……….کپور ۱۵۰۰۰ریال
  قیمت فروش…………….قزل آلا ۴۰۰۰۰ریال…………کپور ۳۰۰۰۰ریال
  سودخالص در هر کیلو ماهی……….قزل آلا ۱۸۰۰۰ ریال…………کپور ۱۵۰۰۰ریال
  مدت پرورش …………….قزل آلا ۶ تا ۸ ماه…………….کپور ۸ماه و بیشتر• توضيح: درآمدهاي اعلام شده فوق، بر اساس نرخ تورم ساليانه، در هزينه ها و تقاضاي خريد (عامل افزايش قيمت فروش در سال هاي مورد نظر) داراي تغيير خواهد بود.

چالش های پرورش ماهی در استخر های ذخیره آب کشاورزی

۱. آشنايي نبودن كشاورزان، با فن پرورش ماهي و دسترسي نداشتن به كارشناسان فن، از مهم ترين چالش هاست، كه اين موضوع، اهميت ترويج فرهنگ آبزي پروري را نشان مي دهد.
۲. چالش بعدي، باور نادرست كشاورزاني است كه اقدام به اجراي سيستم هاي قطره اي و باراني در اراضي خود كرده اند. اين گروه از كشاورزان تصور مي كنند پرورش ماهي، براي سيستم آبياري نوين مشكل ايجاد مي كند. بايد يادآور شد كه پرورش ماهي هيچ تأثير منفي در سيستم آبياري قطره اي و باراني ندارد و فقط نياز به شستشوي فيلترها را بيشتر مي كند. “هرچند كه در صنعت روز شيلات، فيلترهايي با توانایی بيشتر در حذف مواد (نسبت به فليترهاي آبياري تحت فشار) وجود دارد كه با نصب آن ها، این نگراني رفع مي شود

۳. چالش سوم، هماهنگ كردن زمان پرورش ماهی با نظام آبياري کشاورزی است. براي رفع نگراني در اين زمينه، بايد در زمان شروع فصل كشاورزي و روشن شدن چاه -براي آبياري مزرعه- اقدام به رهاسازي بچه ماهي كرد. وزن رها سازي بايد به گونه اي تنظيم شود كه قبل از شروع دوره خاموشي چاه، ماهي به وزن بازارپسندي رسيده و صيد شود.
: تجارب پرورش دهندگان ماهی نشان می دهد
بین اجرای سیستم های آبیاری تحت فشار و پرورش ماهی در استخرهای ذخیره، تعارضی وجود ندارد

اقدامات لازم برای ماهی دارکردن استخرها ی ذخیره آب کشاورزی

– شستشو و تميز كردن كامل استخر قبل از رها سازي ماهي
ـ نصب برج هواده یا ایجاد حالت ریزش آب در استخر، برای تأمین اکسیژن مورد نیاز ماهی قزل آلا
ـ نصب توری در محل ورودی و خروجی استخر
منبع آبی بايد حداقل ۱۰ لیتر در ثانیه آب داشته باشد. پیش بینی احتمال قطع آب بسیار ضروري است. لازم است برق اضطراری تأمین شود.
ـ تنظیم ارتفاع آب استخر (بالا آوردن خروجی استخر)۷۰-۵۰ سانتی‌متر
ـ فنس کشی پیرامون استخر، به منظور رعایت مسایل بهداشتی و امنیت تولید

مزایای اقتصادی پرورش ماهی در استخرهای ذخیره آب کشاورزی

• افزایش بهره وری منابع آبی
• تولید گوشت ماهی به عنوان غذای سلامتی
• ایجاد اشتغال، کمک به اقتصاد خانوار وکشور
• بهبود تولیدات زراعی و باغی از طریق غنی شدن آب کشاورزی
کشاورزگرامی
برای احداث استخر دو منظوره (کشاورزی و پرورش ماهی) و یا اصلاح استخرهای ذخیره آب موجود، با کارشناسان رابط شیلات و اداره آب و خاک شهرستان مشورت كنيد!

با توجه به رشد جمعيت و نياز مردم به غذا، آبزي پروري نه تنها يك فرصت، بلكه يك ضرورت است

روش تولید و پرورش ماهی در استخر ذخیره اب کشاورزی

گام اول – احداث استخر ذخیره آب

احداث استخر کشاورزی می تواند به روش عایق سازی ژئوممبرانی و یا سازه بتنی اجرا شود که البته در سال های اخیر روش بتنی مقرون به صرفه نبوده و ژئوممبران ها جایگاه ویژه ای پیدا کرده اند.

گام دوم – ورودی و خروجی آب استخر

جریان ورودی استخر کشاورزی باید از الودگی ایمن باشد و قبل از ورود به استخر اصلی از حوضچه ارامش عبور کند تا الودگی ها جداشده و وارد استخر نشود و حتی در صورت نیاز در مسیر ورود از سیستم های تصفیه اب استفاده شود.

خروجی استخر می تواند در کف و یا از بالا و توسط لوله دستگاه پمپاژ باشد که البته وجود توری های مخصوص در قسمت های ورودی و خروجی ضروری است چرا که باید از خارج شدن ماهی ها از استخر جلوگیری کرد.

گام سوم – هوادهی و تامین اکسیژن

در مکان هایی که آب استخر از طریق چاه های حفر شده تامین می شود و آب های زیرزمینی به طور مستقیم با خروج از لوله چاه به سمت استخر هدایت می شوند ماهیان و آبزیان دچار مشکلات فراوان می شوند.

دلیل این امر واکنش آب خروجی چاه با کربن دی اکسید و ازت به شکل فوق اشباع بوده و اب موجود بسیار بی کیفیت و کم اکسیژن می شود.

راهکار های موجود شامل موارد زیر است:

قرار دادن پمپ های هوادهی و اکسیژن رسانی در آب استخر

گذاشتن آب فشان ها و سیستم های پخش اب در هوا

ایجاد سازه های برج هوادهی با توجه به نیاز اب استخر که باید قبل از ورود اب به استخر از این برج ها گذر کند.

گام چهارم – خرید و حمل بچه ماهی به استخر

پس از انجام ضروریت های استخر پرورش ماهی در استخر کشاورزی به خرید بچه ماهی مورد نیاز می رسیم.

خرید ماهی نیز بسیار حساس و حائز اهمیت است و به طور قطع باید از مکان های مورد اطمینان و با سابقه خریداری شود.

حمل بچه ماهی از محل خرید تا استخر کشاورزی بسیار تخصصی و حائز اهمیت بوده و باید توسط وسایل نقلیه مخصوص حمل ماهی که دارای کپسول های اکسیژن هستند انتقال پیدا کنند.

پس از رسیدن تانکر حمل ماهی باید عمل آداپتاسیون انجام گیرد تا بتوانید ماهی را به استخر  وارد کنید.

آداپتاسیون به هماهنگ سازی شرایط آبی تانکر و استخر گفته می شود که باید به ارامی اب استخر را به اب تانکر اضافه کرد و پس از گذشت مدت کافی از طریق لوله های مخصوص ماهی ها وارد استخر ذخیره اب شوند

گام پنجم – تغذیه و پروار سازی

پس از انتقال ماهی ها به استخر باید بلافاصله دوره غذایی ماهیان شروع شود. با توجه به نوع ماهی موجود می توان از غذاهای اماده پرورش ماهی خریداری شده و یا با تولید غذای دست ساز به پروار سازی ماهیان پرداخت.

تعداد نوبت های غذادهی به ماهیان با توجه به سن و وزن ماهی تعیین می شود و می تواند از 3 مرتبه تا 5 مرتبه در روز انجام شود که بیشترین نوبت غذادهی مرتبط به بچه ماهی ها می باشد و در روزهای اخر پروارسازی نیز مصرف بالایی دارند

گام ششم – برداشت ماهی و فروش

به طور معمول در ایران برای کسانی که قصد پرورش ماهی در استخر کشاورزی دارند و از حجم بسیار بالایی برخوردار نیستند.  همان فروشنده ی بچه ماهی در زمان برداشت ماهی و پس از دوره پرواری برای برداشت از استخر اقدام کرده و از کشاورزی خریداری می کنند.

برای جمع آوری ماهی های استخر کشاورزی از نوعی تور مخصوص برداشت استفاده می شود که باید از پایین به سطح کف استخر برسد تا ماهی ها از تور خارج نشوند و با کشیدن تور به گوشه ماهی هارا برداشت کنید.

پس از برداشت ماهی ها بلافاصله باید با اب شسته تا الودگی های پوستی آن ها تمیز و سپس در مخلوط یخ گذاشته شود تا ماهی منجمد و منقبض شده و کیفیت گوشت آن کاهش نیابد و سپس با ماشین های یخچالی مخصوص به بازار ماهی وارد شود.